ÇEVİRİ | Aşıların Linux'u*

Saksela ve ekibi, Mayıs 2020'de, ünlü Fin işletim sistemine atıfta bulunarak "aşıların Linux'u" olarak adlandırdıkları patentsiz bir Covid-19 aşısı geliştirmişti. Ancak ürün kar getirmeyeceğinden onaylanmadı. Acı verici aşı kıtlığı devam ediyor, ilaç şirketleri kendi üretim tahminlerinin gerisinde kalıyor. Bu birikim sadece patentlerin dokunulmazlığının bir sonucu değil, aynı zamanda bu kar odaklı sistemin dışında ortaya çıkan çözümlerin sınırlandırılmasının bir sonucudur. Mantıklı bir sağlık politikası izlemek yerine, başlangıçtan itibaren yetersiz miktarlarda aşı üretilmekte ve daha sonra en zengin ülkelere dağıtılmaktadır. Zengin ülkeler nihayetinde kendi ayağına sıkıyor; sonuçta virüs yayılmaya ve mutasyona uğramaya devam edecek.

Mayıs 2020 gibi erken bir tarihte, Finli bir ekip tüm insanlığa yetecek bir korona aşısı geliştirmişti. Ancak ürün kar getirmeyeceğinden onaylanmadı. Helsinki Üniversitesi Viroloji Bölümü Başkanı Profesör Kalle Saksela, "Kendimizi böyle bir alternatif geliştirmeye başlamak zorunda hissettik" diyor. "Geçen yılın baharında, yine de bazı kamu kurumlarının kesinlikle devreye girip projeyi ilerleteceğini düşündüm. Ancak görüldü ki durum devleti böyle bir konuyla ilgilenmeye ikna edecek kadar acil değilmiş." Saksela ve ekibi, Mayıs 2020'de, ünlü Fin işletim sistemine atıfta bulunarak "aşıların Linux'u" olarak adlandırdıkları patentsiz bir Covid-19 aşısı geliştirmişti. Çalışmaları, kamuya açık araştırma verilerine ve tüm yeni bulguları uzman dergilerde yayınlama ilkesine dayanmaktadır. Araştırma ekibi, Avrupa Gen ve Hücre Terapisi Derneği'nin eski Başkanı olan AI Virtanen Enstitüsü'nden Profesör Seppo Ylä-Herttuala ve ABD Ulusal Bilimler Akademisi üyesi Kari Alitalo gibi Finlandiya'nın bilimsel ağır toplarından bazılarını içeriyor. Kanıtlanmış bilgi birikimine ve güvenilir teknolojiye dayanarak güvenli ve oldukça etkili olarak sınıflandırdıkları bir burun spreyi geliştirdiler.

Saksela, aşıları için "bitmiş bir ürün" diyor. "Yarın Finlandiya'nın tüm nüfusunu sahip olduğumuz ile aşılayabiliriz." Ancak Finlandiya -diğer batılı ülkeler gibi- patentsiz araştırma potansiyelini kullanmak yerine, son birkaç on yılın politikalarına bağlı kaldı ve tamamen ilaç şirketlerine bel bağladı. Pfizer, Moderna ve AstraZeneca'nın birinci nesil Covid-19 aşıları, piyasaların hayati öneme sahip yeniliği nasıl canlandırdığına ve hızlandırdığına dair örnekler olarak geniş çapta kabul görmektedir. Gerçek şu ki, karın tıbbi araştırmanın ana nedeni haline gelmesi, özellikle de küresel bir pandemi durumunda yıkıcı. Fin aşısının tarihi, bugünün patent temelli finansman modelinin aşıların gelişimini nasıl yavaşlattığını ve etkili toplu aşılama kampanyalarının uygulanmasını nasıl engellediğini açıkça göstermektedir.

DÜŞÜNSEL ÖZEL MÜLKİYET
Bir sonraki çığır açan patent korumalı ürünü geliştirme baskısı, araştırma üzerinde olumsuz bir etkiye sahip. Şirketleri, bulgularını birbirlerinden ve daha geniş bilimsel topluluktan -aynı zamanda insanların sağlığı pahasına- gizli tutmaya teşvik eder. Aksine, açık kaynak modeline dayalı araştırmalar çok taraflı ve işbirliği içinde yürütülmelidir. Mevcut finansman modelinin, bitmiş ürünün onayını ve kullanımını nasıl yavaşlattığı aşıların geliştirilmesinin son aşamasında özellikle belirgindir. Virolog Saksela'ya göre, salgının ilk günlerinde işbirliği eksikliği ve "ticari sır" nedeniyle kaybedilen zaman, sonuçta pek önemli değil. Aslında, birinci nesil Covid-19 aşılarının geliştirilmesi oldukça basitti. Saksela, "Arka plan araştırması bir öğleden sonra yapıldı ve bu herkese yön verdi" diyor. "SARS-1 ve MERS ile ilgili önceki araştırmalara dayanarak, aslında her şey açıktı, bu bilim için büyük bir zafer değildi."

İnsan vücuduna etkisizleştirilmiş veya zayıflatılmış bir mikrop sokmak yerine, yeni koronavirüs aşıları virüs yüzeyinde karakteristik çıkıntıları oluşturan -esasında zararsız- "spike protein"inin enjeksiyonuyla bağışıklık sistemimizi eğitiyor.

Bu mekanizma hakkında bilgiler, ilaç şirketlerinin araştırmalarından daha da eskidir. Soru, patent odaklı araştırmanın son ürünü nasıl etkilediği sorusudur. Tıbbi etkinlik nasıl bir rol oynar ve sadece düşünsel özel mülkiyetin "korunması" sonucu nasıl etkiliyor?

Saksela, "Çeşitli biyoteknoloji şirketleri, spike proteinini, RNA teknolojisi veya başka bir tür iletişim mekanizmasına koyuyor" diye açıklıyor. "Seçim genellikle ilgili şirketlerin patenti olan başvurulara dayanır - bu en iyi seçenek olsun ya da olmasın."

Fin aşısı, "spike proteini"nin sentezi için genetik talimatları taşıyan bir adenovirüs kullanır. Bu aşının avantajlarından biri, lipid nanopartiküllerine dayanan RNA teknolojisinin aksine, normal bir buzdolabında, hatta muhtemelen oda sıcaklığında saklanabilmesidir. Ultra soğuk depolamanın gerekli olmadığı gerçeği, daha basit ve daha uygun maliyetli lojistik sağlar. Stabilitesi ve uygun nazal verilişinin yanı sıra aşı, şu anda piyasada bulunan birçok aşıda bulunmayan başka niteliklere de sahip. Saksela'nın ekibinin açıkladığı üzere, "Virüsün yayılmasını tamamen durdurmak ve yeni mutasyonları önlemek için, sterilize edici bağışıklığı indüklemeliyiz." Bu, virüsün artık sağlıklı bir kişinin vücudunda çoğalmayacağı anlamına gelir. Ön testler, bunun burun spreyi ile başarıldığını doğruluyor gibi görünüyor.

Virüse yakalanan insanların yaklaşık yarısında, semptomsuz olsalar bile virüse hala üst solunum yolunda rastlanabiliniyor. Bu şu anlama geliyor: Virüs ayrılmak üzere olsa bile, yine de ön kapıdan içeri girebilir ve bağışıklık sistemini bir tür eğitim partneri haline getirebilir."

Ancak aşı reklamı yapıldığı kadar iyiyse, neden onaylanmadı? Bir aşının onaylanması için gerekli olan büyük ölçekli hasta denemelerinin finansmanını güvence altına almak için büyük ilaç firmaları ve risk sermayesi dışında neredeyse hiç olanak yoktur. Patentler, potansiyel olarak yüksek getiri vaat eden devlet onaylı tekellerdir ve farmasötik araştırmalar için mevcut finansman modeli neredeyse tamamen bu getiri beklentisine yöneliktir. Patentsiz bir tıbbi ürün ciddi engellerle karşılaşır.

Üçüncü araştırma evresindeki klinik çalışma, on binlerce test kiti gerektirir ve bunların maliyeti yaklaşık 40 milyon Euro'dur. Finlandiya'nın virüsle mücadeledeki göreceli başarısına rağmen, iki yakayı bir araya getirmek için halihazırda 18 milyar Euro daha borç almak zorunda kaldığını düşünürseniz, bu miktar ihmal edilebilir derecede küçük görünür - daha doğrusu pandemi nedeniyle borçlanmanın çeyreğine denk gelir. Dünya çapındaki can kaybı ve ekonomik yıkımla karşılaştırdığınızda sayı daha da küçük görünüyor.

KAR İÇİN DEVLET YARDIMI
Durum sözde tıbbi araştırmanın büyük ölçüde kamu tarafından finanse edildiğini düşündüğünüzde daha da saçma bir hal alıyor. Moderna, hükümetten 2,5 milyar dolar fon aldı ve hala alıcıları şişirilmiş fiyatlarla dolandırmaya çalışıyor. Pfizer, vergi mükelleflerinin parasından vazgeçtiği için övünüyor - ancak bu PR kampanyasının gerçekle pek ilgisi yok: Aşı, Alman BioNTech şirketi tarafından geliştirilen kamu araştırmasının uygulamasına dayanıyor ve bunun ötesinde Alman Hükümeti 375 milyon Euro'luk bir destek sundu.

Ve bu buzdağının yalnızca görünen kısmı, ne de olsa, devletler üniversitelere, bilimsel kurumlara, eğitime ve temel araştırmalara her yıl muazzam sermaye yatırıyor. Bu, tüm yeniliklerin dayandığı bilgi ve bilgi birikimini üretir.

Saksela, "Örneğin, yeni aşılara teknik-bilimsel ve DNA teknolojisi açılarından çok yakın aşılara sahibiz. Ancak fiyatlandırma üzerindeki şantaj hala gündemde" diyor. "Bu korkunç. Bir kişiden veya devletten istenebilecek en büyük para miktarı ne olursa olsun, bedeli budur. Sonuç olarak, bu fonlar da kamu tarafından finanse edilen araştırmalara dayanıyor."

Başka bir deyişle, aynı aşı için iki kez ödüyoruz: bir kez geliştirilmesi için, sonra yine bitmiş ürün için. Ancak üçüncü bir ödeme bile olabilir. Hükümetler koronavirüs aşılamasının olası yan etkilerinin sorumluluğunu almayı kabul etti. Bu, büyük şirketler ve devletler arasındaki tipik dinamiği tekrarlar: Karlar özel kalır, riskler ve zararlar toplumsallaştırılır.

Saksela, "Yine de Finlandiya'yı kendi aşısını geliştirmeye çalıştığımda, defalarca duyduğum ana argüman, riski üstlenecek kadar büyük bir şirkete ihtiyacınız olduğudur" diyor. "Ancak ortaya çıktığı gibi, bu tamamen boş bir ajitasyon, çünkü şirketler sorumlu olmamayı talep ediyor, bu da onlara güvence veriyor."

Patent tekellerine dayanan bu sistem, kapitalizmin kaçınılmaz bir etkisi değil, nispeten yeni bir gelişmedir. 1940'ların sonlarına kadar, tıbbi araştırmalar devlet tarafından finanse edilirken, ilaç şirketlerinin rolü büyük ölçüde ilaç üretimi ve satışı ile sınırlıydı. Günümüzde hükümetler, sübvansiyonlar ve tekel ayrıcalıkları yoluyla şirketleri destekliyor.

Ancak hasar, darboğazların ve yüksek fiyatların çok ötesine geçiyor. Bir hastalığı tamamen yavaşlatmak iş için kötüdür. Örnek bir vakada, biyoteknoloji şirketi Gilead, yeni hepatit C ilacı hastalarının çoğunu tamamen iyileştirdiği için karının 2015-2016'da düştüğünü gördü. Aynı sapkın teşvik yapısı, halk sağlığı uzmanlarının acil çağrılarına rağmen, son yirmi yıldır önleyici aşılar geliştirme çabalarını sabote etti.

İleriye dönük araştırmalara yatırım yapmak, Çin'deki Covid-19 salgınını önleyebilirdi. Columbia Üniversitesi Mikrobiyoloji ve İmmünoloji Bölümü'nden Profesör Vincent Racaniello, New York Times'a verdiği bir röportajda bunu kısaca şöyle ifade etti: "Bunu yapmamamızın tek nedeni yeterli fon olmaması." Halk sağlığı uzmanı Peter Daszak'da aynı fikirde: "SARS'ta çalar saat çoktan çalmıştı, ancak o sırada erteleme düğmesine bastık. Ebola, MERS ve Zika için de aynısını yaptık."

Ne yazık ki, siyasetin uykusundan uyandığına dair çok az kanıt var. Acı verici aşı kıtlığı devam ediyor, ilaç şirketleri kendi üretim tahminlerinin gerisinde kalıyor. Bu birikim sadece patentlerin dokunulmazlığının bir sonucu değil, aynı zamanda bu kar odaklı sistemin dışında ortaya çıkan çözümlerin sınırlandırılmasının bir sonucudur. Aşılar yalnızca patent sahiplerinin sahip olduğu veya yetkilendirdiği laboratuvarlarda üretilebildiğinden, dünyadaki ilaç fabrikalarının çoğu atıl durumda. Hindistan ve Güney Afrika tarafından önerilen ve Dünya Ticaret Örgütü'ndeki (WTO) devletlerin çoğu tarafından desteklenen geçici bir çözüm, Covid-19 aşılarının düşünsel özel mülkiyet haklarının askıya alınması, yani temel bilgilerinin ve altyapısının kamuoyuna açılmasıydı. Zengin ülkeler -özellikle ABD ve AB- bunu kategorik olarak reddettiler.

Şimdiye kadar, bu zengin ülkeler tüm aşı siparişlerinden aslan payını aldı. Etik hususlar bir yana, bu yaklaşım bir pandemiye karşı mücadelede yıkıcıdır. Mantıklı bir sağlık politikası izlemek yerine, başlangıçtan itibaren yetersiz miktarlarda aşı üretilmekte ve daha sonra en zengin ülkelere dağıtılmaktadır. Zengin ülkeler nihayetinde kendi ayağına sıkıyor; sonuçta virüs yayılmaya ve mutasyona uğramaya devam edecek.

Bu küresel hiyerarşi içinde Finlandiya en ayrıcalıklı ülkelerden biridir. Ancak aşı üretimindeki darboğaz Finlandiya halkı dahil herkesi etkiliyor. Profesör Saksela'nın da belirttiği gibi, önlemi hem ulusal hem de küresel ölçekte ciddiye almak hayati önem taşıyor. Dünya, mevcut salgını kontrol altına almaktan çok uzak ve gerçek şu ki, bir sonraki salgının patlak vermesi sadece bir zaman meselesi.

Saksela, "Her şeyin piyasa güçlerine bırakılması zamanımızın karakteristiğidir" diyor. "Bu yaklaşımın bu kadar akıllıca olup olmadığı en azından dikkatlice incelenmelidir."

SOSYAL DEMOKRAT BİR CENNET Mİ?
Finlandiya, uluslararası medyada genellikle bir İskandinav hayal ülkesi olarak tasvir edilmektedir. Pandemi sırasında, yeni sol hükümet ülkenin ilerici imajını desteklemeye devam etti. Böyle bir hükümetin, kamu tarafından finanse edilen ve patentsiz aşı teknolojisinin en doğal savunucusu olması beklenir. Ancak neoliberalizmin son on yılı büyük bir gölge düşürdü.

İktidardaki Finlandiya Sosyal Demokrat Partisi, sosyal demokrat partilerin genel eğilimini izleyerek 1990'larda Tony Blair'in Yeni İşçi Partisi ve "Clinton Demokratları" doğrultusunda kendisini yeniden şekillendirmeye başladı. 2003 yılında Finlandiya'nın ulusal aşı geliştirme programı, Sosyal Demokrat Sağlık Bakanı tarafından yüz yıl sonra sona erdirildi. Onun yerini çok uluslu ilaç şirketleri aldı.

Aşı Finlandiya medyasında çok ilgi görmesine ve muhalefetin iktidardaki partilere göre kamu sektörüne çok daha düşman olmasına rağmen, siyaset kurumu umursamıyor gibi görünüyor. Saksela ve ekibine doğrudan hükümet fonu verilmedi. Bunun yerine, Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı onlara bir start-up kurmalarını ve risk sermayesi yaratmalarını tavsiye etti.

Saksela, gerekli finansmanı yine de alabileceğinden emin. Ancak bu, pazar odaklı tıbbi araştırmanın yanlış mantığını en azından kısmen kabul etmek anlamına gelir: Ürün ne kadar iyi veya hayat kurtarıcı olursa olsun, onunla para kazanmak istemediğiniz sürece, onu piyasaya sürmek son derece zor olacaktır.

*Orjinali "Finlandiya 10 ay önce patentsiz bir aşı geliştirdi - ancak ilaç tekellerinden yana tavır koydu" olan başlık ETHA tarafından değiştirilmiştir.

**Jakobin Dergisinde yayınlanan yazı Deniz Boran tarafından kısaltılarak ETHA için çevrildi.