GÜNCEL

Ayd�n Akyüz yazd� | 10 Eylül: Tarihi güçlü bir giri�tir

AYDIN AKYÜZ
10 Eylül 2020 Per�embe

Yüzy�l önce 1920 10 Eylül'ünde kurulan TKP, birçok aç�dan yeni tarihsel dönemi i�aretler. Tarihe güçlü bir giri� büyük bir iddia ve meydan okumad�r.

Yüzy�l önce 1920 10 Eylül'ünde kurulan TKP, birçok aç�dan yeni tarihsel dönemi i�aretler. Tarihe güçlü bir giri� büyük bir iddia ve meydan okumad�r.

Emperyalizm ve proleter devrimler ça��n�n �afa�� ya�anmaktad�r. Ekim devrimiyle ba�layan dünya devrim dalgas� hâlâ sürmektedir. Emperyalist ya�ma sava��ndan yenik ç�kan Osmanl� devleti �stanbul'a s�k��m�� can çeki�mektedir. Ankara'da yeni bir devletin temelleri at�lmakta, Türk ulusal mücadelesi sürmektedir.
II. Enternasyonal sosyal-�ovenizm batakl��nda çökmü�, III. Enternasyonal kurulmu�tur. Osmanl�'da sosyalist hareket ilk iki a�amas�n� geride b�rakarak yeni a�amaya girmenin sanc�lar�n� ya�amaktad�r.

ERMEN� VE RUM DAMARIN KOPARTILMASI
Osmanl�'da 1880'lerin ikinci yar�s�nda H�nçak Sütyun'un kurulmas� ve Rum ayd�n çevrelerinin ç�kard�� sosyalist yay�nlar�, sosyalist hareketin ba�lang�c� sayabiliriz. Sonraki y�llarda Balkanlar ve �stanbul'da Bulgar, Yahudi, Romen ve S�rp örgüt ve çevrelerinin ortaya ç�kt��n� görürüz. 1908'e kadar Türkler ve Müslüman halklardan sosyalizme yönelimin belirgin bir i�areti görülmez.

1908 Jöntürk devrimiyle aç�lan yeni dönemde, 1913'e kadar gerileyerek de olsa süren legal faaliyet yürütme imkân�yla birlikte sosyalist harekette at�l�m ya�an�r. Selanik ve �stanbul ba�ta gelmek üzere ayd�n ve i�çiler aras�nda sosyalist etki büyür. Yeni örgüt ve çevreler olu�ur. Sosyalist etki, Türkler ve Müslüman inanc�ndan halklar�n i�çileri ve ayd�nlar� içinde de yay�lmaya ba�lar.

�ttihat ve Terakki'nin in�a etmeye ba�lad�� yeni bask� rejimi; kar��devrimci darbesi, soyk�r�m politikalar�, 1913-1915 aras�nda legal sosyalist parti, örgüt ve yay�nlar�n yasaklanmas�, önder ve yöneticilerinin tutuklanmas�, sürgüne gönderilmesi, H�nçak Sütyun'a yönelik yayg�n tutuklama ve 20 önder ve yöneticisinin idam�yla bu dönem kapan�r. Emekçi sol harekette k�r�lma ya�an�r.

EK�M DEVR�M� VE YEN� DÖNEM
Anadolu ve Mezopotamya'da Müslüman halklardan ayd�nlar ve i�çiler içinde sosyalizme ilgi gecikmeli bir tarzda geli�ir. 1908 devriminden sonra özellikle �stanbul'da sosyalizm iddial� çevre ve bireylerin art�� görülür. Ancak reformizmin etkisi güçlüdür. Yeterince yayg�nla��p devrimci bir damar kök salmadan darbelenir.

Ancak Ekim devriminin dünyada estirdi�i devrim ve sosyalizm rüzgâr� Anadolu ve Mezopotamya'y� da etkisi alt�na alm��, birçok kentte kendili�inden biçimde sosyalist çevreler olu�mu�tur. Örgütsel da��n�kl�k ve ideolojik-politik kafa kar��kl�� hâkim unsurdur. TKP'nin kurulmas�, öncelikle bu da��n�kl�k ve kafa kar��kl��na son vermenin iddia ve kararl�l��n�n ad�d�r.

TKP'nin kurulu�u ayn� zamanda 19. yüzy�l�n sonlar�ndan bu yana sürmekte olan halkç�-devrimci ve halkç�-reformcu sosyalist gelene�in a��lmas�n�n yeni bir e�i�idir.

Balkan uluslar�n�n ba��ms�zl��n� ilan etmesi, buradaki sosyalist birikimin �stanbul ve Anadolu ile etkile�imini s�n�rlar. Soyk�r�m, tehcir ve bask� politikalar� Ermeni ve Rum sosyalist damar�n� keser. �stanbul ve �zmir'de küçük Rum sosyalist çevreleri, sessizli�e gömülmü�tür, s�n�rl� say�da Ermeni sosyalist ayd�n� saymazsak, Müslüman olmayan halklardan sosyalistlerin varl��ndan söz edemeyiz. Üçüncü a�aman�n belirgin özelli�i Türk ve Müslüman halklar�n sosyalizme yayg�n ilgisidir. TKP'yi olu�turan komünist hareket 1918-1920 y�llar�nda üç kanaldan geli�ir.

�lki, SB'de haz�rl�k faaliyeti yürüten, �stanbul, Anadolu ve Mezopotamya'yla ba�lant�s�n� koparmayarak düzenli propagandac�, örgütçü ve propaganda materyali yollayan M. Suphi önderli�indeki komünist harekettir. �kincisi, �stanbul'da Ethem Nejat önderli�indeki Kurtulu� Ayd�nl�k örgütüdür.

ETHEM NEJAT VE AYDINLIK GRUBU
Çerkez halk�ndan olan Ethem Nejat, 1918'e kadar �ttihat ve Terakkici Türk ulusalc�s� iken e�itimi için gitti�i Almanya'da Spartakist hareketle ili�kiye geçerek sosyalizme yönelir. Paris'te sosyalizmden etkilenmi� �efik Hüsnü ile birlikte Berlin'de May�s 1919'da Kurtulu� dergisini ç�kar�rlar; ayn� ay içinde �stanbul'a dönerek dergiyi ç�kartmaya devam ederler. Eylül 1919'da Türkiye ��çi ve Çiftçi Sosyalist F�rkas�'n� (T�ÇSF) kurarlar. Kurtulu� kapat�l�nca Ayd�nl�k'ta yay�nlar�n� sürdürürler. �stanbul'da, içinde Rum ayd�n ve i�çilerinin de bulundu�u gruplarla birle�me çabalar� ba�ar�ya ula�maz. TKP'nin Kurulu� Kongresi'ne T�ÇSF ad�na Ethem Nejat kat�l�r.

SB'DEN ANADOLU-MEZOPOTAMYAYA KOMÜN�ST B�R ÖNDER M. SUPH�
Çerkes halk�ndan olan M. Suphi, burjuva kar��devrime yönelen �ttihat ve Terakki'den ayr�larak Milli Me�rutiyet F�rkas� kurucular� aras�nda yer al�r. E�itim gördü�ü Paris sürecinin etkisiyle "daha çok burjuva sosyalizmiyle beslenen Türk ulusalc� görü�lere sahiptir". Politik faaliyetlerinden dolay� Temmuz 1913'de Sinop'a sürgün edilir. Arkada�lar�yla birlikte May�s 1914'te firar edip K�r�m'a oradan da Bakü'ye geçer. Firardan sonra politik faaliyetini ç�kard�� gazeteler arac�l��yla kesintisiz sürdürür. Emperyalist sava��n ba�lamas�yla Çarl�k taraf�ndan "yabanc� ve dü�man ki�iler" kategorisindeki insanlarla birlikte önce Kaluga'ya oradan da Ural'a sürgün edilir.

Sürgünden sonra devrimci örgütlerle ve Bol�eviklerle tan��arak Marksist devrimcili�e yönelir. 1915'te Bol�eviklere kat�l�r. Esir Osmanl� askerleri aras�nda çal��ma yürütür.

Ekim devriminden sonra Moskova'ya geçer; �dil-Ural bölgesinde Türk Tatar-Ba�k�r komünistleriyle birlikte haftal�k Yeni Dünya gazetesini ç�karmaya ba�lar. Daha çok Türk ve Müslümanlar aras�nda çal��r, Temmuz 1918'de Moskova'da Türk Sosyalistleri Birinci Kongresi toplanmas�na, Moskova ve çevre kentlerinde Türk ve Müslümanlar�n komünist örgütlenmesine önderlik edenler aras�ndad�r. Kas�m'da toplanan Müslüman Komünistler Birinci Kongresi'nde yer al�r. Milletler Halk Komiserli�i'ne ba�l� olarak kurulan Do�u Halklar� Merkezi Bürosu'nun Türk seksiyonu ba�kan� olur. 1918 Aral��nda Uluslararas� Devrimciler toplant�s�na, 1919 Mart'�nda da III. Enternasyonal'in ilk kongresine kat�l�r. Sonuncusuna TKP kurucu önderlerinden �smail Hakk� da yer al�r.

1919'da tekrar K�r�m'a geçen M. Suphi, Müslüman Komünistler Ülke Bürosu açar. K�r�m Haberleri ad�nda gazete ç�karmaya ba�lar; Sovyet Anayasas�'n� ve devrim programlar�n� çevirip bro�ür olarak yay�nlar. K�r�m'dan kaçakç� kay�kç�lar arac�l��yla, �stanbul ve Anadolu'ya gazete, bro�ür, propagandac�, örgütçü ve devrim öncesi esir dü�mü� eski askerleri göndermeye ba�lar. Nisan sonunda geçti�i Odessa'da ayn� faaliyetleri sürdürür. Müslüman Komünistler Merkezi Heyeti'nden iki yöneticiyi propaganda ve örgütleme faaliyeti için �stanbul'a yollar. Komünist Manifesto'yu Türkçeye çevirir.

Suphi, Türkistan'a geçerek faaliyet alan� Çin'den Anadolu ve Mezopotamya'ya kadar olan Beynelminel �ark Tebligat �uras�'n� kurar. �ura, 34 örgütçüyü Anadolu ve Mezopotamya'ya gönderir.

May�s 1920'de Bakü'ye geçer. Burada daha önce �ttihatç�lar taraf�ndan kurulan Türkiye Komünist F�rkas�'n� (TKF) da��tarak, ittihatç�lardan taraf�ndan ar�nd�r�lm�� olarak yeniden kurar. Art�k M. Suphi'nin dikkatinin ve çal��malar�n�n merkezi Anadolu ve Mezopotamya devrimidir. Bakü'den ba�ka �stanbul, Zonguldak, Trabzon, Rize, Nahçivan, Kuzey Kafkasya ve Kuzey Anadolu'ya propagandac� ve örgütçüler yollayarak yerel örgütler kurdurur. Bakü'den Anadolu'ya gönderilmek üzere 400 askerden olu�an Türk K�z�l Ordusu'nu olu�turur.

Bütün aktar�mlardan �u sonuç ç�kar ki; M. Suphi çok iyi bir propagandac� örgütçü önderdir. Öyle ki ad�m att��, bir kaç hafta kald�� yerlerde bile ilk i� olarak gazete ç�kar�r veya var olan�n �ubesini açar; propagandac� ve örgütçü e�itir; var olan örgütlere katk� vererek etkinle�tirir veya yeni örgütler kurar. Ekim devriminden sonra K�r�m'dan Moskova �dil-Ural bölgesine, Orta Asya'dan Kafkasya'ya Anadolu-Mezopotamya'ya kadar adeta seyyar bir propagandac�, e�itmen ve örgütçü gibi çal��r; sürükleyici bir rol oynar. Bu durum, tek ba��na M. Suphi'nin katledilmesinin bile ne kadar büyük bir önderlik bo�lu�una yol açaca��n� aç�klar.

ANADOLU VE MEZOPOTAMYA'DA DURUM
Bir yandan M. Suphi taraf�ndan Anadolu ve Mezopotamya'ya gönderilen örgütçüler taraf�ndan yürütülen çal��malar, di�er taraftan kendili�inden örgütlenmeler yayg�nla��r. M. Suphi'nin gönderdi�i örgütçüler, her çevre ile temasa geçmeye çal��salar da mevcut mekanizmalar hepsine yeti�melerini mümkün k�lmam��t�r. Bakü'den hareketi merkezile�tirmenin ve yönlendirmenin de araçlar� örgütlenmemi�tir.

BMM kurulmu�, tam h�z kazan�rken merkezi bir irade olma ihtiyac� kendini dayat�r. Bu ihtiyac�n ürünü olarak Ankara ve çevre vilayetlerdeki gizli örgütlenmi� birimler, 14 Temmuz 1920'de toplan�p TKP ad� alt�nda güçlerini, merkezile�tirirler. Örgütlenme çal��malar�na Sovyetlerin Ankara'da bulunan ilk resmi temsilcisi �erif Manatov da destek verir.

Ancak bu merkezile�me �stanbul, �zmir ve Ayd�n'dan Erzurum'a, Adana'dan Karadeniz vilayetlerine kadar yayg�n örgütlenmeleri kapsamaktan uzakt�r. Bu gerçe�in bilinciyle kendisini Bakü'de toplanacak kongreye kadar geçici bir olu�um olarak tan�mlar.

10 EYLÜL 1920: TAR�HSEL B�R U�RAK
Parti kongre haz�rl�� aylar önce ba�lar. Delegeler 1-7 Eylül aras� toplanan Do�u Halklar� Kurultay�'na kat�ld�ktan sonra parti kongresi toplan�r.

Kurultay'a Türkiye ve Kürdistan'dan ilgi büyüktür. M. Suphi etkindir. Ülkeden kaçan �ttihatç� önderli�in ve Ankara Hükümeti heyetinin demagojileriyle yapmaya çal��t�klar� yan�lsamalar�n önüne geçer; onlar�n burjuva niteliklerini sergileyerek komünistlerle aralar�ndaki çizgiyi kal�nla�t�r�r; komünist etkiyi güçlendirir.

10 Eylül 1920'de toplanan TKP Kongresi'ne, 51'i Türkiye ve Kürdistan te�kilatlar�ndan, kalanlar� Kafkasya'da bulunan 71 delege kat�l�r. �stanbul, Ankara, Eski�ehir, Zonguldak, Ere�li, Samsun, Rize, Erzurum, Kars, �nebolu, Konya ve Sivas te�kilatlar� delege göndermeyi ba�arm��ken, �zmir ve Adana delegeleri sava� ko�ullar�ndan kaynakl� Bakü'ye ula�may� ba�aramaz. TKP, on be� örgütün birle�mesiyle kurulur.

Program ve Tüzük olu�turulduktan sonra seçime gidilir. MK'ya M. Suphi, E. Nejat, �smail Hakk�, Hilmio�lu Hakk�, Nazmi �brahim ve Süleyman Nuri seçilir.

TKP program�, politik ve örgütsel birikimi, iddialar� ve önderlik birikimiyle yeni tarihsel dönemin devrimci ihtiyaçlar�n� kar��layabilecek temele ve dinamiklere sahiptir. Uluslara kaderini tayin etmek hakk�, e�itlik ve özgürlük vadeden anti-�ovenist bir içeri�e sahiptir.

TKP, kendini devrimci bir çizgide in�a edip kurumsalla�mas�n� tamamlayamadan önderli�i katledilir. �efik Hüsnü önderli�inde reformcu ve sosyal �oven bir partiye dönü�ür. Bu yüzden 50 y�l sonra yeniden dirilen devrimci hareket, reformcu gelene�i mahkûm ederken devrimci Marksist dönemi sahiplenir. Marksist-Leninist komünistler de kendilerini M. Suphi TKP'sinin devam� sayar, o mirasa sahip ç�kar.

Ayd�n Akyüz yazd� | 10 Eylül: Tarihi güçlü bir giri�tir

�lgili Haberler