ÇEVİRİ | Guatemalalı eski gerilla komutanı: Yeni bir gerilla savaşı olmayacak ama ülke toplumsal patlamanın eşiğinde
Guatemala'da hapishanede tutsak olan, Latin Amerika gerilla hareketlerinin önemli bir tanığı ve parçası, eski gerilla César Montes ile 3 Haziran 2022 tarihinde Guatemala City'deki Mariscal Zalavala gözaltı merkezinde gerçekleştirilen röportaj, Latin Amerika gerilla tarihine dair kayda değer bilgiler içeriyor ve Guatemala'nın güncel toplumsal durumuna ışık tutuyor.
2019 yılında, Guatemala'nın kuzeydoğusundaki Semuy II köyünde çıkan bir çatışmada üç asker öldü. César Montes, "elebaşılık" ve "suç işlemeye teşvik" iddialarıyla ceza verildi. 2020 yılı Ekim ayında tutsak edilen Montes, Guatemala'nın başkentindeki Mariscal Zavala hapishanesinde tutuluyor. Montes'in hapishanede yapılan röportajda sorulara verdiği cevaplar şöyle:
Nasılsınız ve hapishane koşulları nasıl?
Hapishane koşulları söz konusu olduğunda ayrıcalıklı bir durumdayım. Bu hapishane Guatemala için örnek bir hapishane. Burada gasp yok, saldırganlık yok. Guatemala'da buna benzer başka bir hapishane yok.
Yan tarafta VIP mahkumların bulunduğu alan var, eski politikacılar vb. kişiler orada tutuklu, eski başkan Otto Pérez Molina¹ da orada. Bana iyi davranılıyor, iyi besleniyorum. Sağlığım iyi, bazı küçük sorunlar var ama bu da yaşıma uygun, 80 yaşındayım.
Bir günlük rutin oluşturdum kendime, çok okuyorum ve yazıyorum, şu anda tutukluluk deneyimimle ilgili bir kitap yazıyorum. İlk olarak sekiz ay boyunca başkentte 1. bölgede bir gözaltı merkezinde kaldım, orası çok daha zordu, sıkışık koşullar, uyuşturucu kullanımı, gasp, Mara 18² çetesinden birçok tutuklu vardı. Kendimizi mümkün olduğunca korumak için bir grup diğer tutsakla güçlerimizi birleştirdik.
Meksika'da yayınlanacak olan kitap bu deneyimleri ve hapis cezasını konu alacak. Barış anlaşmasından sonra "La guerilla fue mi camino" (Gerilla benim yolumdu) adlı kitabımı yayınladım, 15 bin kopya satarak Guatemala standartlarına göre oldukça çok satan bir kitap oldu. Burada çok fazla okunmuyor.
Ama tabii ki tüm katlanılabilir hapishane koşullarına rağmen burası bir hapishane, ben hapsedildim.
Dayanışma içinde olan insanlardan da destek alıyorum, burada, bu cezaevinde temel olarak sadece zemin ve çit vardı, altyapı ve konaklama da mahkumların kendileri tarafından, kendi masraflarıyla oluşturuldu.
Semuy II'deki olayla ilgili sanık arkadaşlarım Cobán'da insanlık dışı koşullarda, kötü hijyenik şartlarda, yetersiz gıda verilerek hapsediliyorlar ve azılı çetelerden suçlularla birlikte her gün şiddet ve gaspa maruz kalıyorlar.
1960'ların başında Guatemala'daki gerillalara katılma nedeniniz neydi?
1962'de Fuerzas Armadas Rebeldes'in (Silahlı Devrimci Güçler, FAR) kurucularından biriydim. Neden? Aralık 1961'den itibaren Küba'daydım, Havana'daydım ve 1962'nin başında orada tıp okumaya başladım. Orada Kübalıların "bir devrimcinin görevi devrim yapmaktır" ruh halini deneyimledim. Devrim hakkında konuşulmamalı, yapılmalı. O yıl Küba krizi olarak adlandırılan dönemde Guatemala'ya yönelik tehdit vardı. Okumaya devam edemedim, öğrenciler olarak kendimizi savunmak için çağrıldık, silah eğitimi aldık. Ekim 1962'den sonra kriz hafiflediğinde, yine de akademik yılı bitiremedim. Yenisi şubat ayına kadar başlamadı, yarım yıl kaybedecektim, Guatemala'ya geri dönmeye karar verdik.
Guatemala'daki havaalanında bir yoldaşla birlikte tutuklandık ve gizli bir askeri hapishaneye götürüldük. Orada 15 gün sorguya alındık, kötü muamele ve işkence gördük ama sonunda bizi serbest bırakmak zorunda kaldılar. Tıp öğrencisi olarak belgelerimiz yanımızdaydı, Küba'da "gerilla eğitimi" için değil tıp öğrencisi olarak bulunduğumuzu kanıtlayabilirdik.
Ancak belgelerim ve kimlik belgelerim hapishanede kaldı, bu yüzden César Montes adını aldım. Daha sonra 1960 yılında, 13 Kasım'da diktatörlüğe karşı ilk askeri eylemleri gerçekleştiren eski subaylarla bir araya geldik ve bu nedenle "13 Kasım Devrimci Hareketi" adını aldık. Bu da FAR'ın doğmasına yol açtı. Böylece 36 yıl sürecek bir mücadele başlamış oldu. FAR kıtadaki ilk gerilla gruplarından biriydi, oldukça askeri bir konsepte sahipti, kurucuları askerlerdi. Daha sonra, 1964 yılında Kolombiya'da kurulan FARC gibi farklı ülkelerde benzer isimlere sahip çeşitli gruplar ortaya çıktı.
Sonra ne oldu?
1966 yılında Turcios Lima yoldaşın kaza sonucu ölümünden sonra FAR'ın liderliğini devraldım ve onun yerine Kübalılar ile Latin Amerika ve Vietnam'dan devrimci hareketlerin katıldığı bir konferansa katıldım. Bu enternasyonalizme rağmen, Guatemala'daki hareket çok ulusal bir görünümdeydi, yurtdışından da herhangi bir yardım almadık, Doğu Avrupa'nın sosyalist ülkelerinden bile. Başlangıçta, askerler tarafından kurulan örgüt, saflarında sivilleri istemiyordu.
Küba'daki konferanstan sonra 1967'de adadan ayrıldım ve Vietnam'a davet edildim. 1968 yılında Vietnam Halk Ordusu'nun Tet saldırısı sırasında oradaydım ve ABD B-52 bombardıman uçaklarının Hanoi'ye yaptığı ve yüzlerce kişinin öldüğü ilk saldırılara tanık oldum. Daha sonra Hanoi kısmen boşaltıldı ve biz de yapay bir sınır olan Kuzey ve Güney Vietnam'ı ayıran sınırın yakınındaki Halk Ordusu birlikleriyle dahil olduk. Vietnamlılar ülkelerinin bağımsızlığı ve birliği için savaşıyorlardı. Çekoslovakya ve Batı Avrupa üzerinden Meksika'ya, oradan da Selva Lacandona'daki yeşil sınır üzerinden Guatemala'ya geri döndüm.
Gerillalar örgütsel olarak nasıl gelişti?
1972 yılında "Yoksulların Gerilla Ordusu" (Ejército Guerillero de los Pobres, EGP) kuruldu ve kuruluşunda sahip olduğu 15 üyeden 15 bin savaşçıya ulaşarak kitlesel bir nitelik kazandı. Ancak bundan önce, Batı Alman diplomat Karl von Spreti'nin³ FAR'a bağlı yapılar tarafından kaçırılması ve öldürülmesi olayı gerçekleşmişti. Bugün bundan büyük pişmanlık duyuyorum, her ne kadar içinde yer almamış olsam da bu eylem o yılların sahte radikalizminden kaynaklanıyordu.
Gerillaların "günlük yaşamı"nı tarif edebilir misiniz?
Ağırlıklı olarak Sierra de las Minas'ın kuzeyindeki bölgede, Maya Q'eqchi'nin yerli topraklarında faaliyet gösteriyorduk. Bu nedenle bugün kuruluşumuzda aktif olan pek çok kişi Maya Q'eqchi etnik topluluğundandır.
Günlük rutinimiz, özellikle en ücra bölgelerdeki insanlarla konuşmaktı. Onlara yeni bir Guatemala'yı nasıl hayal ettiğimizi, tarım reformunun nasıl gerçekleştirilebileceğini anlattık. Comandante Turcios Lima'nın o zaman bile bize söylediği sözlere göre hareket ettik: "Hiçbir şey için söz vermeyin, biz politikacı değiliz. İnsanlara ne istediklerini sorun."
Çoğunlukla istedikleri şey toprak ve onu savunmak için bir silahtı. Alta Verapaz bölgesinde, birçok büyük Alman toprak sahibi, 1871'den itibaren liberal reformların bir parçası olarak komün arazilerine el koymuş, hükümetten satın almış ya da bölge sakinlerini tahliye ederek el koymuştu. Kahve ticaretini kontrol ettiler, altyapı ve limana ulaşım sağladılar ve kahveyi doğrudan Hamburg'a gönderdiler.
İkinci Dünya Savaşı sırasında, Guatemala ABD'nin baskısı altında savaşa katılınca, büyük Alman toprak sahiplerinin topraklarına hükümet el koydu. Birçok toprak sahibi Almanya'ya geri döndü ve bölgedeki Almanların daha sonra bana anlattığına göre, SS'lerde ve Wehrmacht'ta yüksek mevkilerde savaşa katıldılar. Ancak birçoğu savaşın sonunda Guatemala'ya geri döndü ve topraklarını geri aldı.
Bunu bizzat yaşadım, çoğu okuma yazma bilmeyen ve İspanyolca konuşamayan yerli halk insanı, tapu sicil dairesi diye bir şey olduğunu bile bilmiyordu, ancak Almanlar "kendi" arazilerini, yani eski ortak arazilerini hızlı bir şekilde tescil etmişlerdi. İnsanların atalarının yüzyıllardır üzerinde yaşadığı topraklar artık aniden Almanlara ait oldu.
Daha sonra yolunuz sizi Nikaragua ve El Salvador'a da götürdü. Bu nasıl oldu?
Bir gerilla saldırısında öldürülen ilk eşimin ardından, o sırada sekiz yaşında olan kızımızla birlikte Meksika'ya gittim. 1977 yılıydı. Orada Nikaragua'dan Sandinista Ulusal Kurtuluş Cephesi (FSLN) benimle temasa geçti. 1970'lerin başında Guatemala'daki Sierra de la Minas'ta FSLN birimlerini eğitmiştik ve şimdi 1979'da diktatör Somoza'ya karşı son saldırıya katılmak için bana başvurdular.⁴ Somoza'nın düşüşünden sonra kızım için Meksika'ya geri döndüm.
1981'de Farabundo Marti Ulusal Kurtuluş Cephesi'ne (FMLN) eğitmen ve askeri danışman olarak El Salvador'a gittim. FMLN silahlı mücadeleye 1980'de başlamıştı, şehirlerde savaşma konusunda çok deneyimleri vardı, şehirli işçi hareketi içinde güçlü bir destekleri vardı ama dağlarda savaşma konusunda çok az deneyimleri vardı.
1984'te Nikaragua'ya geri döndüm. Oradaki muzaffer gerillaların yeni hükümeti, ABD tarafından finanse edilen ve Honduras'ta eğitilen kontraların terörüyle karşı karşıya kaldı. Kontralar, örneğin kooperatiflere yönelik terörist saldırılarla ülkedeki kalkınmayı engellemek istiyordu.
Guatemala'daki silahlı mücadeleden farkı, kurtuluş hareketinin orada hükümeti ele geçirmiş olmasıydı, bu yüzden askeri bir helikopterdeydim. Eğitmenlik yaptım ve daha sonra kontralarla savaşan özel bir ordu gücünün başına geçtim. Özel kuvvetlerin başındaki selefim, Alman göçmenlerin oğlu olan Alman kökenli bir yoldaştı. Kontralarla girdiği ilk çatışmalardan birinde ölmesinin ardından onun görevini ben devraldım.
Sandinista hükümeti ile kontralar arasında bir barış anlaşmasına varılana kadar, 1980'lerin sonuna kadar Nikaragua'da kaldım. Ondan sonra El Salvador'a geri döndüm.
FMLN o dönemde büyük askeri başarılar elde etti. 1991'de Meksika'da başlayan ve 1992'de barış anlaşmasıyla sonuçlanan müzakerelerin ardından El Salvador'da kaldım. Bu konuda hiçbir sorun yoktu; bir Orta Amerikalı olarak ordu tarafından da kabul edildim. O dönemde Kolombiya, Ekvador, İspanya, Bask ülkesi, Katalanlar ve Almanlardan pek çok enternasyonalist FMLN saflarında savaşıyordu.
Neden El Salvador'da kalmaya devam ettiniz?
Barış anlaşmasından sonraki durum daha rahattı, oligarşinin ve yüksek rütbeli subayların biz eski gerillalara karşı Guatemala'daki gibi bir nefreti yoktu, barış anlaşmasından sonra silahsız dolaşabiliyordum. El Salvador'da FMLN'nin eski savaşçılarına ekonomik bir varoluş sağlamak için kooperatiflerin kurulmasında görev aldım, ayrıca kontra savaşı deneyimlerinden sonra halk için hızlı bir şekilde iyi bir ekonomik temel oluşturmak istedik ve FMLN'nin silahlı bir örgütten siyasi bir partiye dönüşmesinde görev aldım.
Fakat Guatemala'ya geri döndünüz. Barış anlaşmasından sonra ne oldu?
Evet, barış anlaşmasından sonra Guatemala'ya geri döndüm, ne de olsa orası benim ülkemdi. Barış anlaşmasından kısa bir süre sonra benim için önemli bir eğitim deneyimi oldu. O dönemde Alta Verapaz'da bir grup insan, adını 1966 yılında bir kazada ölen FAR'ın kurucusu ve komutanından alan Fundación Turcios Lima'ya başvurdu. Onlara arazi almamızı istediler. Bunu yaptık ve birçok insanın çok disiplinli olduğunu fark ettim. Sorduğumuzda, çoğunun savaştan sonra terhis edilen ve şimdi yoksulluk içinde yaşayan eski askerler olduğunu gördük. Ordu onları bize karşı savaşmak için kullanmıştı ama savaş bittikten sonra terhis edildiler ve elleri boş bırakıldılar.
Sonra orada da devrimci bir potansiyel olduğunu fark ettim, onlar savaşta bizim düşmanımızdı ama sadece generaller kazançlı çıktı. O dönemde 400 aileyi aşırı yoksulluktan kurtarmayı başardık. Bugün Fundación'umuzda 11 bin kişi örgütlenmiş durumda.
Kırsal nüfusun yaklaşık yüzde 20'si Köylü Birliği Komitesi (CUC), Yaylalar Köylü Komitesi (CCDA) veya Yerli ve Küçük Çiftçilerin Ulusal Koordinasyonu (CONIC) gibi geleneksel yerli ve kırsal işçi örgütlerinde örgütlüdür, ancak bu aynı zamanda yaklaşık yüzde 80'inin örgütsüz olduğu anlamına gelmektedir.
Ancak bazı geleneksel kuruluşlar hükümetten para alıyor, hükümetin düşmesini istemiyorlar, hükümet onlara para ödüyor.
Kuruluşumuz bu boşluğu doldurmaktadır. Örneğin kakao ve diğer tarım ürünlerinin yetiştirilmesi, balıkçılık ve balık yetiştiriciliği gibi alanlarda farklı kooperatifler örgütlüyoruz. Alta Verapaz ve Izabal'da Rio Polochic boyunca uzanan bölgede palm yağı (Palma Africana) yetiştirilmesine karşı 28 topluluğu örgütledik. Hatta bir şirketin araziyi küçük çiftçilere geri vermesini sağlayabildik çünkü arazinin eski topluluk arazisi olduğunu kanıtlayabildik. Böyle bir şey ülkemizde daha önce hiç yaşanmamıştı.
Pek çok insanın önünde aşırı yoksulluk içinde yaşamak ya da Fundación'a katılmak arasında bir seçenek var. Silahsız ama askeri disiplinle barış ve yerli onuru için ayağa kalkıyoruz. Hükümet buna şüpheyle yaklaşıyor ve bizi yeni bir savaşa hazırlanmakla suçluyor. Açık konuşmak gerekirse, bugün burada hapishanede bulunma sebebim de bu. Hükümet beni siyasi olarak zor durumda bırakmak ve kurumumuza darbe vurmak istedi.
Semuy II'de üç askerin ölümü ve üç askerin yaralanmasıyla sonuçlanan olay nedeniyle hakkınızda tutuklama emri çıkarıldığını ne zaman öğrendiniz?
Kısa bir süre sonra. Yerel bir radyo, yaralı olarak kurtulan üç askeri benim gözaltına aldığımı ve işkence yaptığımı yayınladı. Birçok tutarsızlıktan biri de bu, üç asker olaydan sonra ortadan kaybolmuştu, kayboldukları söyleniyordu. Bir tarafta dağlar, diğer tarafta Izabal Gölü varken orada nasıl kaybolabilirsiniz? Askerler oralarda ne yapacaklarını biliyorlar.
Sonra tüm hikaye, hükümet askerlerin uyuşturucu taşıyan bir uçağı takip ettiğini iddia ediyor. Ancak bölgede uyuşturucu kaçakçılığının yapıldığı uçak pistlerinin hiç de gizli olmadığını, herkes onların nerede olduklarını ve uyuşturucunun buradan taşındığını biliyor. Ordu bile bunu biliyor.
O gün Semuy II belediyesindeki sağlık merkezinde bir aşılama yapılıyordu; maskeli ve ağır silahlı dokuz asker geldiğinde çok sayıda insan oradaydı. Daha sonra birkaç kişi onlara saldırgan bir şekilde yaklaştı: "Ne yapıyorsun burada? Bizi tutuklamak mı istiyorsun? Bizi sınır dışı etmek mi istiyorsunuz?" şeklinde tartıştılar. Semuy II'den pek çok kişi, ordunun savaş sırasında pek çok kadına tecavüz ettiği ve onları seks kölesi olarak tuttuğu komşu bir topluluktan gelmektedir. Orada toplanan insanların birçoğunun annesi bu tecavüzlerin kurbanı olmuştu. Birçok insan askerlerin etrafında toplandı. Askerlerden biri önce havaya, sonra da yere ateş etti. Açılan ateş sonucu bir kadın yaralanmıştı.
Askerleri öldürme emrini vermekle suçlanıyorum. Ancak o gün olay yerinde değildim ve köyde cep telefonu şebekesi bile olmadığı için insanlarla telefon bağlantısı kuramazdım. Onlarca yıllık askeri tecrübem var, yani bu saldırıyı ben planlamış olsaydım şu anda tüm askerler ölmüş olurdu.
Ama çok net bir şey söylemek istiyorum, eğer bizi uyuşturucu kaçakçılığıyla ilişkilendiriyorlarsa; Guatemala'da 36 yıl süren silahlı mücadele ve sonrasındaki yıllarda hiçbir gerillanın uyuşturucu kaçakçılığıyla bir ilgisi olmamıştır. Hiç birinin. Ordunun, evet ama gerillanın bağlantısı yoktu.
Sonra Meksika'ya mı gittiniz?
Doğru, Meksika'da siyasi sığınma başvurusunda bulunmak istiyordum. İyi ilişkiler içinde olduğum Andres Manuel López Obrador hükümeti bana olumlu bir sinyal verdi. Ona rağmen Ekim 2020'de tutuklandım ve Guatemala'ya iade edildim. Guatemala'da, Rambo gibi duran, ağır silahlı ve boyunlarında fişek kemerleri olan büyük bir asker grubu tarafından "karşılandım". Bunun üzerine Cumhurbaşkanı Alejandro Giammttei tutuklanmamın hükümetinin hedeflerinden biri olduğunu açıkladı.
Mayıs ayının sonunda, Alta Verapaz departmanında polis ve askeri birlikler tarafından bir topluluğun tahliyesine yönelik başka bir girişim daha oldu. Çözülmemiş toprak sorunu ve toprak çatışmalarının yeni bir silahlı çatışmayı tetikleyebileceğini düşünüyor musunuz?
Tüm bu toprak sorununun önemli bir bileşeni vardır ki o da ırkçılıktır. Başkan Giammattei yerli halkı aşağılamakta, onlarla ilgili kamuoyu önünde şakalar yapmaktadır. Kendisi beyaz, İtalyan kökenli. Yerli halka sözlü olarak saldırıyor, onların fedailer, işgalciler, yeni gerillalar olduğunu söylüyor, yerli halka hiç saygı duymuyor.
Bu hükümet, nüfusun çoğunluğuna hakaret ediyor, yerli halk ülkemizde çoğunluğu, yaklaşık yüzde 60'ı oluşturuyor. Yeni bir gerilla savaşı olmayacak, ancak ülke bir toplumsal patlamayla karşı karşıya, toplumsal mücadelelerde öne çıkan aktivistlerin katledilmesi artacak. Hükümet ülkenin beyaz azınlığın elinde kalmasını istiyor.
Ama sonuç ne, çocuklar yetersiz besleniyor, yetersiz beslenmeden ölüyorlar, bir yardım kuruluşundan bir arkadaşım bana zayıflamış çocukların, açlıktan ölmek üzere, kendi başlarına zor yürüyen çocukların fotoğraflarını gönderdi (Montes ilgili fotoğrafları gösteriyor). Dün, bugün ve yarın Guatemala'da, Kuru Koridor'da (Guatemala'nın orta kesimlerindeki az yağış alan bölge) ve aynı zamanda ülkenin diğer kesimlerinde yaşanan budur. Açlıktan ölen çocuklar, yetersiz beslenmeden ölen çocuklar.
1) Otto Pérez Molina, 2015 yılından bu yana çeşitli yolsuzluk davaları nedeniyle cezaevinde bulunuyor.
2) Guatemala'daki büyük gençlik çetelerinden biri.
3) Karl Borromäus Maria Heinrich Graf von Spreti, CSU'lu siyasetçi, diplomat, 1969-1970 yılları arasında Batı Almanya'nın Guatemala büyükelçisiydi.
4) Somoza ailesi, Nikaragua'yı 1934'ten 1979'a kadar diktatörce yönetmiş ve muazzam bir servet biriktirmiştir. Komünizm karşıtı olmaları nedeniyle büyük ölçüde ABD tarafından desteklenmişlerdir. 1979 yılında FSLN ve geniş bir halk hareketi diktatörlüğü devirmeyi başardı. Anastasio Somoza Miami'ye kaçtı.
*Thorben Austen'in Amerika21'de yayınlanan eski gerilla César Montes ile yaptığı röportajı Ivana Benario ETHA için Türkçeye çevirmiştir. Röportajın aslına buradan ulaşabilirsiniz.