GÜNCEL

ÇEV�R� | Kapitalizm için 2021 tahminleri

MICHAEL ROBERTS*
1 �ubat 2021 Pazartesi

Financial Times da "Gelecek için umutlu olman�n bir nedeni varsa, o da her �eyden önce geçen y�l uyum sa�lama yetene�imizi geli�tirmi� olmam�zd�r" diyor. Allah Allah? Kapitalizm herhangi bir de�i�im geçirdi de haberimiz mi yok? Bilim insanlar� ve sa�l�k çal��anlar�n�n muazzam çabalar� sayesinde her yerde COVID-19 bula�� ve ölümleri azalt�ld�, a��lar rekor sürede üretildi. Ancak kapitalist ekonomi hiç de de�i�medi.

Geçen y�l bu zamanlar 2020 için tahminlerde bulundu�um yaz�ma öngörü ile tahmin aras�ndaki ayr�ma de�inerek ba�lam��t�m. �klim ve küresel �s�nma hakk�nda s�nanmaya aç�k öngörülerde bulunabilece�imizi savunmu�tum. �klim bilimcileri karbon emisyonlar� artmaya devam ederse küresel s�cakl�klar�n da artmaya devam edece�ini ve sonunda iklim üzerinde zararl� de�i�ikliklere neden olaca��n� öngörüyorlar (ve tahminleri do�ru ç�k�yor). Virologlar da bir süredir yeni patojenlerin yeni bir salg�n dalgas� yarataca�� öngörüsünde bulunuyorlar.

Daha zor olsa bile, benzer �ekilde sosyal bilimlerde de baz� �eyleri öngörebiliriz. Örne�in Marksist iktisatta, Marx’�n sermayenin birikim yasas�ndan ve Kar Oran�n�n Dü�me E�ilimi Yasas�'ndan yola ç�karak öngörülerde bulunuruz. �lk yasa, sermayenin organik bile�iminin zamanla artaca��n� savunur (ve artmaktad�r da). �kinci yasa ise sermaye stoku üzerinden hesaplanan ortalama kar oran�n�n zamanla dü�ece�ini öngörür (ve dü�mektedir de).

Ama bu, örne�in, gelecek y�l içinde neler olaca��n� tahmin edebilmekle ayn� �ey de�ildir. Üç gün sonra havan�n nas�l olaca��na dair ba�ar�l� tahminler yapabiliyor olsak da, hava tahminleri yine de kesinlik içermez. Bir ekonomide reel GSY�H büyümesinin, istihdam�n, gelirlerin ve yat�r�mlar�n bir y�l sonra ne kadar art�p azalaca��na dair yap�lan tahminlerin güvenilirli�i ise haliyle çok daha az olacakt�r.

Yine de, her y�l büyük ekonomilerin nas�l seyredece�ine dair tahminlerde bulunmaya çal��yorum. Geçen y�l, çekinerek de olsa, büyük kapitalist ekonomilerin üretim ve yat�r�mlar�nda Büyük Durgunluk'tan [ç.n. 2008-2009 krizinden] bu yana ilk kez bir dü�ü� ya�anabilece�ine dair tahminde bulunmu�tum. 2009 ortas�ndan 2019'un sonuna kadar olan dönem, geli�mi� kapitalist ekonomiler için 1945'ten bu yana ya�anan en uzun geni�leme dönemiydi (Meksika, Arjantin, Brezilya ve Rusya gibi birkaç büyük 'geli�mekte olan ekonomi' ve Japonya ise bu dönemde durgunluk içindeydi). Ama bu dönem ayn� zamanda ortalama reel GSY�H'in yüzde 2'den fazla büyüyemedi�i, yat�r�mlar�n durgunla�t�� ve karlar�n dü�meye ba�lad�� bir dönemdi ve bu, sava�-sonras�n�n en zay�f geni�leme dönemi oldu. 2020'de bir çökü�ün ya�anabilece�ine dair argüman�m da bu gerçe�e dayan�yordu.

Elbette salg�n� öngörebilirdik, ancak COVID-19'un ne zaman ve nerede ortaya ç�kaca��n� tahmin edemezdik. COVID salg�n�, önceki tüm tahminleri geçersiz k�ld�. 2020, kapitalizmin tarihinin en büyük ve en kapsaml� çökü�ünü ya�ad��, ekonomilerin yakla��k yüzde 95'inin ulusal has�la, yat�r�m, istihdam ve ticarette daralmayla kar��la�t�� bir y�l oldu.

Sadece Çin, Vietnam, Tayvan gibi çok az ülke bu çökü�ten kaçabildi.

Sonuç olarak, bir anlamda 2021 için bir ekonomik tahminde bulunmak daha kolay hale geldi diyebiliriz. Ço�u ülke bu y�l toparlanacak. Reel GSY�H'ler büyüyecek, i�sizlik oranlar� dü�meye ba�layacak ve tüketici harcamalar� artacak. Bu, k�smen banal bir istatistiksel gerçektir. Örne�in bir ekonomi bir y�l içinde yüzde 10 küçülürse, yani diyelim ki 100 iken 90'a dü�erse ve sonraki y�l da toparlan�p 95'e yükselirse, bu o ülkenin yüzde 5,5'lik bir büyüme ya�ayaca�� anlam�na gelir. Ancak tabii ki bu ekonomi çökü� öncesindeki seviyesinin hala yüzde 5 alt�nda olaca�� gerçe�ini de�i�tirmeyecektir. Kald� ki çökü� ya�anmasayd� ekonominin belki de yüzde 2-3 büyüyece�ini varsayarsak, mevcut büyümenin normal trendin hala yakla��k yüzde 6-7 alt�nda olaca��n� söyleyebiliriz.

2021'de ço�u ekonomide ya�anacak olan �ey de tam olarak budur. A��lar�n (kademeli olarak) da��t�lmas�yla birlikte yaz aylar�nda çok say�da insan virüsten 'korunacak' (acaba virüsün tüm varyantlar�nda m�?). Tabii nüfuslar�n� a��lamaya yetecek mali ve lojistik kaynaklara sahip olmayan 'küresel güney' belki de 2024'e kadar beklemek zorunda kalacak! Yine de G7 ekonomileri y�l ortas�na kadar önemli ölçüde toparlanacakt�r, en az�ndan istatistikler böyle söylemektedir.

Ancak bu, ekonomilerin önceki ulusal üretim, istihdam ve yat�r�m seviyelerine geri dönecekleri V �eklinde bir toparlanma olmayacak. Yukar�da da belirtti�im gibi, 2021'in sonunda ço�u büyük ekonominin (Çin hariç) üretim seviyeleri, 2020'nin ba��ndaki seviyenin alt�nda kalmaya devam edecek. Asl�nda IMF, Dünya Bankas� ve OECD büyük ekonomilerin 2022'nin sonundan önce COVID öncesi seviyelere dönmesini beklemiyor ve hatta ço�unun önceki büyüme trendini asla yakalayamayaca��n� tahmin ediyor (ki bu trend zaten zay�ft�). Bu nedenle küresel 'toparlanman�n' �eklinin ters karekök �eklinde olaca��n� öne sürüyorum. Yani has�la, yat�r�m ve karl�l�ktaki yeni büyüme trendi, önceki büyüme oranlar�n�n alt�nda seyredecek.

Bunun üç ana sebebi var. Birincisi, ço�u kapitalist ekonomideki "yara izi" kal�c� hale gelmi� durumdad�r. 2020'deki kapanmalar s�ras�nda birçok firma, özellikle hizmetler sektöründeki küçük firmalar tekrar faaliyete ba�layamayacak ve bunlar�n faaliyete ara vermesiyle i�siz kalanlar i�lerine geri dönemeyecek. Ayr�ca, tüm �irketler personel say�s�n� azaltmaya çal��aca��ndan ve bu kapsamda ya�l�, yüksek ücretli i�çileri tekrar istihdam etmekten kaç�naca��ndan dolay� da halihaz�rda i�ten ç�kar�lm�� olan birçok ki�i i�lerini geri alamayabilir.

�kincisi, birçok �irketin kurumsal borçlar�n�n epeyce artm�� olmas� onlar�n yat�r�m kabiliyetlerini azaltacak. Önceki yaz�lar�mda büyük ekonomilerde "zombi �irketlerinin" yükseli�inden bahsetmi�tim. COVID kapanmalar� s�ras�nda merkez bankalar�n�n piyasaya büyük miktarda para pompalamas�yla birlikte enflasyon seviyesinin alt�na dü�ürülen faiz oranlar� ve kamu garantili kredi programlar� yolu ile �irketler borç seviyelerini keskin bir �ekilde art�rd�. Büyük �irketler, devletten gelen paralar� istifledi veya borsada kendi hisselerini ve finansal varl�klar�n� geri sat�n almak için kulland�. Sonuç olarak birçok ülkenin borsas� tüm zamanlar�n en yüksek seviyelerini gördü. Bununla birlikte, birçok küçük �irket hayatta kalmak için s�ra d�� bir �ekilde borç almak zorunda kald�. Her ne kadar borçlar�n� kar��laman�n maliyeti dü�mü� olsa da, toplam borç miktar� katlanarak artt�.

Salg�n�n yaratt�� çökü�te üçüncü bir a�amaya geçilme riski de yüksek. Çökü�, i�letmelerin kapanmas�, seyahatlerin durmas�, insanlar�n evde kalmas� ve hizmet sektörünün felç olmas� sebebiyle olu�an 'arz �oku' ile ba�lad�. Sonra hizmetler, e�lence, seyahat ve di�er "hayati olmayan" �eyler için yap�lan harcamalar dü�tü�ü için bir 'talep �oku' olu�tu. Evden çal��abilen, yüksek ücretli profesyonellerin ve büro temelli i�çilerin gelirleri sabit kal�rken, dü�ük ücretli ve i�e gitmek zorunda kalan vas�fs�z i�çilerin i�leri buhar oldu. Büyük ekonomilerde nüfusun en üst gelir gruplar�nda yer alanlar�n yüzde 40'� evden çal��ma �ans� yakalad�. Bu oran en dü�ük gelire sahip olan gruplarda yer alanlar�n iki kat�... �lk grup harcama yapmad�� için de tasarruf oranlar� yükseldi.

E�er çok say�da �irket kapan�rsa (ki iflaslar artmaya devam ediyor), 2021'de çökü�ün üçüncü a�amas� kredi s�k��kl�� ve mali kriz olarak ortaya ç�kabilir. Dünya Bankas� ba� ekonomisti Carmen Reinhart'�n geli�mekte olan piyasalar�n borçlar�n�n temerrüde dü�ebilece�ini (ki bizde [ç.n. ABD'de] de bu risk var) belirtmesi de bu korkuyu ifade ediyor. Reinhart, küresel güneyin "e�i görülmemi� bir borç krizi ve yeniden yap�lanma dalgas�yla" kar�� kar��ya oldu�u konusunda uyar�da bulunuyor ve "Girdaba kap�lacak ülkelerin kapsam� 1930'larda bile görülmeyen seviyelerde" diyor.

Otuzlar Grubu denen bankac�lar da yak�n zamanda bir rapor yay�nlad�lar ve böyle bir krizin ya�anabilece�i konusunda uyar�da bulunup, bundan kaç�nmak için derhal harekete geçmeye ça��rd�lar. Grup, "Covid-19 ekonomik krizi bugüne kadar likidite azl�� ile karakterizeydi. E�er salg�n�n yaratt�� ekonomik gerilim devam ederse, birçok i�letmenin as�l u�ra�aca�� ey iflaslar olacakt�r" diyor. Yani, ucuz kredi bile "zombi" �irketlerin iyile�mesini sa�lamak için yeterli de�il art�k. Zombi firmalar 2 trilyon dolar gibi e�i görülmemi� bir borç yükümlülü�ü üzerinde oturuyorlar.

Bu da küresel kapitalizmde sürdürülebilir bir büyümeye geri dönme anlam�na gelen V �eklinde bir toparlanma beklemiyor olu�umuzun üçüncü sebebidir. Salg�nda büyük ekonomilerdeki ortalama sermaye karl�l�� sava� sonras� dönemin en dü�ük seviyesindedir.

Kriz, kapitalist sektördeki 'kuru dallar�' yeterli oranda 'budamad��' ve böylece güçlünün zay�f�n yerini almas�na izin verip, hayatta kalanlar�n karl�l��n� art�rmas�na hizmet etmedi�i müddetçe büyük kapitalist ekonomiler Keynesçilerin 'uzun süreli durgunluk' veya benim ve di�er baz� Marksist iktisatç�lar�n 'uzun bunal�m' dedikleri duruma hapsolabilirler.

Ana ak�m iktisatç�lar aras�nda 2021 için iyimser olan sesler de var tabii, t�pk� geçen Mart'ta yani salg�n�n ba��nda da oldu�u gibi. O zamanlar baz� önde gelen Keynesçilerin söylediklerini hat�rlayal�m. Clinton döneminin Hazine Bakan� Larry Summers, kapanmalar� turistik yerlerdeki i�letmelerin k��n kapal� olmas�na benzetmi�ti. Yaz gelir gelmez hepsi aç�lacak ve her �ey eskisi gibi olacakt�. Bu nedenle salg�n� sadece mevsimsel bir olay olarak de�erlendirmi�ti. Keynesçi guru Paul Krugman da benzer �ekilde salg�n�n yaratt�� çökü�ün ekonomik bir kriz de�il, bir "afet hali" oldu�unu dü�ünüyordu. Yani borçlanma yoluyla finanse edilen hükümet harcamalar� k�sa süre sonra ekonomiyi yeniden aya�a kald�racakt�. Yine Clinton döneminin sözde solcu Çal��ma Bakan� Robert Reich de bunun bir ekonomik kriz de�il, bir sa�l�k krizi oldu�unu ve sa�l�k sorunu ortadan kalkar kalmaz da normale geri dönülece�ini söylemi�ti.

Bugün de Financial Times yeni y�l için umut ve toparlanma mesaj� vererek koroya kat�lm�� oldu. Ekonomi yazar� Martin Sandbu 2020'de biriken ve harcamaya haz�r yüksek tasarruflarla desteklenecek olan ertelenmi� talebin devreye girmesiyle 2021'de büyük bir tüketici patlamas� ya�anaca��n� savunuyor. 2021'i, geçen yüzy�lda patlaman�n ya�and�� 'bereketli yirmili y�llar�n' ba��na benzetiyor. Bu tahmin hatal�d�r. Birincisi, 1920'ler birçok ülke için hiç de bereketli de�ildi. �ngiltere bahse konu on y�lda büyüme, yat�r�m ve istihdamda uzun bir bunal�m ya�arken, Avrupa ve Japonya'da militarizmin ve fa�izmin yükseli�ine zemin haz�rlayan bir çaresizlik içindeydi.

�kincisi, 1920'lerde �spanyol gribi salg�n�n�n sona ermesinden sonra ABD ekonomisinde bir patlama olmas�na ra�men, çal��anlar�n büyük k�sm� bundan fayda görmemi�ti. Ekonomik büyüme birkaç y�l h�zlanm�� ve borsa (�imdi de oldu�u gibi) ucuz krediyle canlanan yeni zirveler görmü�tü, ancak reel ücretler bir süre için, yani alt� y�lda sadece yakla��k yüzde 5-8 artm��t�. Çünkü verimlilikle birlikte karlar artarken, i�çilerin ücret art�� verimlilik art��n�n alt�nda kalm��, yani e�itsizlik artm��t�.

Ve elbette ki, 1929-30'da borsada ya�anan Büyük Çökü� ve ard�ndan gelen 1930'lar�n Büyük Buhran� ile her �ey hüsranla sonuçlanm��t�. Sandbu yine de bize umut vermekten vazgeçmiyor: "1920'ler kötü bir �ekilde sona erdi. Ama hazz� dizginlemek yerine onu kapsay�c� hale getirirsek bu sefer daha iyisini yapabiliriz. Kutlama zaman� geldi�inde herkes e�lenecek."

Büyük ilaç �irketleri a�� sat��lar�ndan büyük karlar elde etmeye haz�rlan�yor, fosil yak�t �irketleri ke�if faaliyetlerini ve üretimlerini geni�letmeye devam ediyor. �irketler her yerde i�çileri i�ten atma ve haklar�n� budama derdinde. Hükümetler geçen y�l da��tt�klar� te�vik ve desteklerin paras�n� ç�karmak için salg�n azald��nda kemer s�kma politikalar� yoluyla sosyal harcamalar� azaltmak vergileri artt�rmak zorunda kalacaklar�ndan bahsediyorlar. Küresel �s�nma yeniden ba�l�yor, servet ve gelir e�itsizli�i de�i�miyor, küresel güneyde yoksulluk kötüle�iyor ama borsalar yükselmeye devam ediyor. Al�n size 2021 tahmini.

*Michael Roberts'�n The Next Recession adl� blogundan al�nan yaz� Olcay Çelik taraf�ndan ETHA için çevrilmi�tir. �ngilizce asl� �uradad�r.

ÇEV�R� | Kapitalizm için 2021 tahminleri

�lgili Haberler