GÜNCEL

Çeviri | Hayali sermayenin yeni oyuncaklar�: SPAC, NFT ve kripto paralar

Michael Roberts*
21 Nisan 2021 Çar�amba

Son 20 y�lda hayali sermaye araçlar� giderek dijitalle�ti. Finansal i�lemlerin yerini dijital kodlama ald�. Ancak bu teknolojik geli�meler esas olarak finansal kumarhanedeki spekülasyonu art�rmak için kullan�ld�. Finans piyasalar� batt��nda, ki eninde sonunda batacak, dijital hasar�n boyutlar�n� hep birlikte görece�iz.

Önceki yaz�mda birikim ve spekülasyon amac�yla yap�lan ve Marx'�n 'hayali sermaye' dedi�i geleneksel finans mühendisli�i doland�r�c�l�klar�n�, yani tahviller, hisse senetleri, mülk, kredi ve bunlar�n türevleri gibi finansal varl�klar� tart��m��t�m.

Mali sermaye yeni spekülasyon ve doland�r�c�l�k yöntemlerini icat etmede her zaman mahir olmu�tur. 2000 y�l�nda birçok internet �irketinin hisse senedi fiyatlar� yükselmi� ancak bu �irketlerin karlar� gerçekle�meyince ve spekülasyon için borçlanma maliyetleri artt�nca �irketler çökmü� ve dot.com patlamas� ya�am��t�k. Ard�ndan 2001'de hafif bir durgunluk gerçekle�mi�ti.

Sonras�nda konut fiyatlar�nda, ipoteklerde (mortgage), menkul k�ymet haline getirilmi� ipotek paketlerinde ve bunlar�n türevlerinde büyük bir kredi patlamas� ya�ad�k. Bu, büyük bir emlak ve borsa patlamas�n� tetikledi ve patlama 2008 küresel mali çökü�üne ve ard�ndan da büyük durgunlu�a dönü�tü. Bunu, FED'in dü�ük ya da s�f�r faiz oranlar�na sahip para enjeksiyonu ve hisse senedi ve tahvil piyasalar�n� rekorlara ta��yan 'miktarsal geni�leme' politikas� izledi. COVID ile gelen dü�ü�, merkez bankalar�n�n finansal varl�klar�n fiyatlar�n� yükseltmek için 'miktarsal geni�lemeyi' ikiye katlamalar�na neden olurken, karl�l�k ve üretken varl�klara yap�lan yat�r�ma dayal� 'reel ekonomi' durgunla�m��t�.

21. yüzy�l�n bu kolay para dünyas�nda bir dizi yeni finansal spekülasyon arac� peydah oldu.

Bunlardan ilki Özel Amaçl� Sat�nalma Araçlar� (SPACS). Bunlara "aç�k çek" �irketleri de deniyor. Bankalar ve di�er yüksek riskli yat�r�m fonlar� hiçbir �eye sahip olmayan bir SPAC'a yat�r�m yap�yor ancak yat�r�mc�lara SPAC'�n özel sektöre ait bir �irketi sat�n alaca��n� ve ard�ndan halka arz (hisselerin halka sat��) ad� verilen bir �ekilde borsaya sokaca��n� vaat ediyor. Halka arz, SPAC'e yap�lan yat�r�mdan daha yüksek bir fiyatta gerçekle�irse, herkes kar ediyor.

SPAC Wall Street'i kas�p kavurdu ve yüksek riskli fon yöneticileri aras�nda popüler bir yat�r�m arac� haline geldi. SPAC arac� "do�as� gere�i yat�r�mc� dostu olan ve dezavantaj� az olan bir yap�ya sahip" deniyor. Refinitiv'e göre, SPAC faaliyetlerinin ço�unun gerçekle�ti�i ABD'de 235 SPAC arac� bu y�l �u ana kadar 72 milyar dolar toplad�. Peki, bahsedilen �u 'küçük dezavantaj' nedir? Sözde, ilk yat�r�m� kaybetme riski çok azd�r, çünkü nakit para ABD hazinesine yat�r�m yapan bir fona yat�r�l�r ve hissedarlar herhangi bir noktada paralar�n� geri çekebilirler. SPAC, borsada i�lem görmeye ba�lad�ktan k�sa bir süre sonra hisse senetlerine ve 'varantlara' (sat�n alma opsiyonlar�na) bölünür ve arada olu�an farklardan yüksek getiri sa�lama potansiyeli olu�ur. ��te, i�lerin ters gitme riskinin büyüdü�ü yer buras�d�r.

Tipik olarak bir hissenin sadece küçük bir k�sm�na tekabül eden varant, ilk yat�r�mc�lar için bir çe�it 'tatland�r�c�' görevi görür. Bu yat�r�mc�lar varant� tutarken yat�r�mlar�n� koruyabilirler. SPAC devralacak bir �irket buldu�unda, varantlar ucuz hisseye dönü�ür. Ancak varant almay�p da SPAC'in sat�n alaca�� söylenen �irketin hissesini alanlar (ço�unlukla küçük yat�r�mc�lar), ilk yat�r�mc�lara verilen ücretsiz varantlara k�yasla çok daha yüksek risk üstlenir.

Ço�u zaman da bu risk gerçekle�ir. Yüksek riskli getiri fonlar� SPAC hisse fiyat�n�n bir k�sm�na kar��l�k gelen bu 'varantlar�' al�p, SPAC'in bahse konu �irketi sat�n alma i�lemi tamamlanmadan önce oyundan ç�karken, elinde gerçek hisselerle kalan küçük yat�r�mc�lar halka arz fiyat�n�n çok h�zl� bir �ekilde dü�mesiyle önemli kay�p ya�arlar. Yani sonuçta küçük yat�r�mc�lar zengin veletlere para aktarm�� olur. Yine de para henüz ucuzken ve borsa patl�yorken k�sa zamanda kö�eyi dönme hayali sürer.

Bir de NFT'ler (non-fungible tokens) var. "O da nesi" diyebilirsiniz. NFT'ler, blok zincirlerinde (blokchain, bir çe�it dijital kod) depolanan dijital finansal varl�klard�r. Her �eyi bir NFT'ye dönü�türebilir ve satabilirsiniz. Örne�in, Christies adl� bir müzayede �irketi 70 milyon dolara bir NFT (dijital kodlu) sanat eserini aç�k art�rmaya ç�kard�. Oscar aday� bir film de bir NFT (dijital kod) olarak yay�nland�. Burada sat�lan �ey, sanat eserinin tek bir benzersiz, blok zincirli (dijital kodlu) temsilidir, eserin kendisi de�il. Onun nihai türevidir, yani bir nesneden veya hatta bir ki�iden türetilen, ancak mülkiyet hakk� bulunmayan bir dijital koddur. Öyleyse bu NFT neden al�n�p sat�l�r? Gerçekten ortada hiçbir sebep yok. Bu sadece bir moda ve NFT'nin al�c�s� onu kendisi gibi bir ba�ka gerizekal�ya satarak kar elde edebilece�ini umuyor, o kadar.

NFT ç�lg�nl��n�n as�l s�k�nt�s�, bir sanat eserini veya bir fikri bir blok zincirine kodlaman�n karma��k ve oldukça enerji-yo�un hesaplamalar içermesidir. Bir kripto sanatç�s�n�n tek bir NFT'si, 6 ayda 77 y�l boyunca bir AB vatanda��n�n ortalama enerji tüketimine e�de�er elektrik tüketir. Bu, önemli bir karbon ayak izi yarat�r.

Asl�nda bu blok-zincir teknolojisinin tamam� için de böyledir. Örne�in, orijinal kripto para birimi olan Bitcoin (BTC), tahminen dünyan�n y�ll�k elektrik üretiminin yakla��k yüzde 0,45'ini tüketir.

Bu da bizi kripto para destan�na getirir. Üç y�l önce blok-zincirler ve kripto ç�lg�nl�� üzerine yazm��t�m. Daha sonra Bitcoin'in internet ödemelerinde i�lem maliyetlerini dü�ürmeyi ve finansal arac�lara, yani bankalara olan ihtiyac� tamamen ortadan kald�rmay� amaçlad��n� iddia ettim. Ancak bu tür dijital para birimlerinin mevcut para birimlerinin yerini alabilece�i ve günlük i�lemlerde yayg�n olarak kullan�labilece�i konusunda �üphelerim oldu�unu da belirttim.

O günden bugüne Bitcoin'in dolar gibi itibari para birimleri cinsinden fiyat� �iddetli bir �ekilde dalgaland� ve yak�n zamanlarda da dü�ük faiz ve dü�ük enflasyon politikalar� rezerv para birimi olan ABD dolar�n�n de�erini dü�ürdü�ü için Bitcoin'in de�eri ar�a ç�km�� oldu. Normalde dolar�n de�er saklama arac� olarak alternatifi alt�n iken, Bitcoin gibi kripto para birimlerinin spekülatif para varl�� olarak bu rolü devrald�� görülüyor. Neden? Pek çok alt�n merkez bankalar�n�n kasalar�ndad�r ve bu nedenle fiyat� sadece madenlerden ne kadar alt�n ç�kt��yla de�il, ayn� zamanda devlet kontrolündeki bu bankalar�n politikalar�na da ba�l�d�r. Bitcoin ise aç�kça tan�mlanm�� bir dijital tedarik miktar�na sahiptir ve blok-zincirler arac�l��yla devlet kontrolleri olmadan ç�kar�labilir ve i�lem görebilir.

Kapitalizmin finansal kumarhanesinin fantezi dünyas�nda Bitcoin ve di�er kripto para birimleri spekülatörler için alt�ndan bile daha ilgi çekici görünüyor. Bu da kripto paralar� patlat�yor. Örne�in, ABD'nin en büyük kripto para borsas� olan Coinbase Global'in Ekim 2018'deki de�eri 8 milyar dolar iken bugün yakla��k 68 milyar dolar. �irketin �u anda 100'den fazla ülkede 43 milyondan fazla kullan�c�s� var.

Ancak kripto para birimlerinin yak�nda bir de�i�im arac� haline de gelebilece�ini söyleyemeyiz. Bitcoin'in de�eri, tan�m� gere�i herhangi bir devlet garantisiyle de�il, yaln�zca "kod" ve anahtar "madencileri" ve sahipleri aras�nda var olan bir mutabakat ile destekleniyor. T�pk� itibari para birimlerinde oldu�u gibi, kripto paralar�n de�eri de belirli bir emek zaman�nda üretilen fiziksel bir metaya kar��l�k gelmedi�i için, varl�klar� sadece kullan�c�lar�n�n 'güvenine' ba�l�. Bunlar�n fiyat� dolar cinsinden veya dolara ba�l� 'sabit para' denen �eyle ölçülüyor ve dolar baz�nda fiyatlar�n�n dalgalanmas�na yol açan �ey de tam olarak bu 'güvendeki' dalgalanmalar oluyor.

Asl�na bak�l�rsa kripto para patlamas� ya�an�rken, ABD dolar� dünyan�n önde gelen ödeme para birimi olarak yerini iyice sa�lamla�t�rd�. Tüm ödemelerin yüzde 67'si dolard�r. Ard�ndan Euro, Yen ve Yuan gelir.

Bitcoin'in ilk güne k�yasla bugün daha fazla genel kabul gördü�ünü söyleyemeyiz. Kripto para birimleri giderek spekülatif dijital finans�n bir parças� haline geliyor. Bu nedenle, ana ödeme arac� olma noktas�nda merkez bankalar� ve hükümetler taraf�ndan kontrol edilen itibari para birimlerinin yerini alacaklar�n� hala dü�ünmüyorum. Yapay dil Esperanto emperyalist �ngilizce, �spanyolca ve Çince'nin gücüne kar�� ne kadar küresel dil olabildiyse, kripto paralar da o kadar genel kabul görecek, yani dijital para yelpazesinin küçük bir parças� olarak kalacaklar.

Dahas�, kripto para birimlerinin halihaz�rda devlet destekli rakipleri var: Merkez Bankas� Dijital Para Birimleri (CBDC'ler). Fiziksel paradaki dü�ü�ler birçok ekonomiyi zora soktu�u için, CBDC'lerin nakit paraya alternatif olabilece�i y�llard�r tart��l�yor. Bundesbank taraf�ndan 2019'da yay�nlanan ara�t�rmaya göre, 2018'de dünyan�n en büyük ikinci ekonomisi olan Çin'deki ödemelerin yaln�zca yüzde 20'sini nakit para olu�turdu. Bu hafta Çin, para biriminin blok-zincir tabanl� bir dijital versiyonunu olu�turan (siber Yuan) ilk büyük ekonomi oldu. �sveç merkez bankas� Riksbank da, e-krona'y� test etme projesinin en az bir y�l daha sürece�ini aç�klad�.

ABD bu konuda daha isteksiz çünkü zaten dünyan�n en büyük para birimi olan dolara sahip. FED Ba�kan� Jerome Powell bu hafta, "Merkez Bankas� olarak dijital para birimi geli�tirme konusunda aceleleri olmad��n�" söyledi. Kripto para birimlerini, "son derece de�i�ken ve dolay�s�yla gerçekten yararl� olmayan ve hiçbir �ey taraf�ndan desteklenmeyen de�er saklama araçlar�" olarak ilan edip çöpe atan Powell, "[kripto para] dolardan ziyade alt�n�n ikamesi olan spekülatif bir varl�kt�r" dedi. Ancak Boston FED geçen y�l bir Merkez Bankas� dijital para birimi geli�tirmeye yönelik uzun dönemli bir çal��ma için Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) ile bir ortakl�k olu�turdu. Çal��man�n iki-üç y�l daha sürmesi bekleniyor.

Teoride bu CBDC'ler, dijital i�lemleri anl�k olarak gerçekle�tirmenin sorunsuz ve güvenilir bir yolunu sa�lar ve hükümet taraf�ndan desteklendiklerinden, onlar� alt�n, itibari para birimleri ve kripto paraya k�yasla daha çekici k�larlar. Ama ayn� zamanda bireylerin kendi 'nakitlerini' kontrol etme özgürlü�ünü de azalt�rlar ve sözde yolsuzlu�u azaltma vaadiyle insanlar�n geçim kaynaklar�n� hükümetlerin eline daha da fazla teslim ederek bu paralar� finansal faaliyetlerde kullanmalar�n�n kap�lar�n� açar.

*Michael Roberts'�n The Next Recession adl� blogundan al�nan yaz� Olcay Çelik taraf�ndan ETHA için çevrilmi�tir. �ngilizce asl� �uradad�r.

Çeviri | Hayali sermayenin yeni oyuncaklar�: SPAC, NFT ve kripto paralar

�lgili Haberler